Doublespeak

Καθημερινώς καταιγιζόμαστε (κυρίως από τα καθεστωτικά μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς) από λόγο ο οποίος, ενώ αυτάρεσκα παρουσιάζεται ως νηφάλιος και σαφής, στην ουσία  βρίθει ασαφειών, διαστρεβλώσεων και λεκτικών διαστροφών. Προϊόντος λοιπόν του οικονομικού πολέμου που έχει κηρυχθεί στις μικρομεσαίες τάξεις (ο οποίος ασαφώς και συγκεκχυμένως αναφέρεται ως «κρίση»), εκτιμώ πως δεν είναι δυνατόν να κινήσουμε τα πράγματα προς τα εκεί που θέλουμε αν πρώτα δεν βάλουμε μια τάξη στις λέξεις και τις έννοιες στο μυαλό μας. Σοφόν το σαφές. Σκέφτηκα λοιπόν πως θα ήταν σκόπιμη μια σειρά άρθρων με στόχο την περιγραφή, αλλά και τη συστηματική αποκάλυψη και αποδόμηση αυτού που οι Αγγλόφωνοι αποκαλούν «doublespeak«.

Το παρόν άρθρο αποτελεί μια πρόχειρη απόπειρα «εισαγωγής» στο τί είναι «doublespeak» και πώς αυτό χρησιμοποιείται στον καθημερινό πολιτικό λόγο. Σε επόμενα άρθρα θα σχολιάσω αναλυτικότερα συγκεκριμένα παραδείγματα.

«Doublespeak»: όρος της αγγλικής που χρησιμοποιείται για τη χρήση γλώσσας και φρασεολογίας που σκοπίμως αποκρύπτει, διαστρεβλώνει ή αντιστρέφει το νόημα των εννοιών με στόχο την παραπλάνηση και τη διαστροφή της αλήθειας.(1)(2)
Στα ελληνικά ο πλησιέστερος όρος είναι η «διγλωσσία«, αν και θα μπορούσαν κατά περίπτωση να χρησιμοποιηθούν και άλλοι -μονολεκτικοί ή περιφραστικοί-  όροι, όπως π.χ. «διπλή γλώσσα», «αμφισημία», «διπλοσημία», «στρεψοδικία», «παραπλανητική γλώσσα», «ξύλινος λόγος», «λεκτική διαστροφή».

Στο εξής, στο παρόν άρθρο θα χρησιμοποιώ κυρίως τον ελληνικό όρο «διγλωσσία», με την επισήμανση ωστόσο της εννοιολογικής του διαφοράς από το αγγλικό «doublespeak».

Η διγλωσσία παρουσιάζεται στον λόγο με διάφορες μορφές. Παραθέτω τις συνηθέστερες από αυτές:

Ευφημισμός: έχει στόχο να καταστήσει ελκυστική (ή τουλάχιστον υποφερτή) μια δυσάρεστη αλήθεια. Παραδείγματα:

• «εργασιακή ευελιξία» αντί «απελευθέρωση ωραρίου«
• «απασχολήσιμος«(3)  αντί «άνεργος«
• «Υπουργείο Προστασίας Πολίτη» αντί «Υπουργείο Δημόσιας Τάξης»
• «συρρίκνωση» αντί «απολύσεις«

Σκόπιμη ασάφεια: χρήση όρων με ασαφή όρια και ευρεία σημασία,  χρήση  γενικών ή περιφραστικών όρων (στη  θέση  ειδικοτέρων, μονολεκτικών ή/και σαφέστερων) με στόχο την πρόκληση επικοινωνιακής σύγχυσης. Παραδείγματα:

• «αυστηρή εισοδηματική πολιτική» αντί «λιτότητα» ή «μείωση μισθών«
• «κοινωνικοί εταίροι» αντί «εργοδότες και εργαζόμενοι»
• «κάμψη της συνολικής παραγωγής» αντί «ύφεση«
• «οικονομικός μετανάστης» αντί «ξένος εργάτης»
• «παράπλευρες απώλειες» αντί «δολοφονία αμάχων» ή «περιβαλλοντική καταστροφή»

Σχολιάζοντας τα ανωτέρω παραδείγματα, παρατηρούμε:

Στο παράδειγμα «αυστηρή εισοδηματική πολιτική» αντί  «λιτότητα» ή «μείωση μισθών«, οι αρνητικές συνδηλώσεις των όρων «λιτότητα», «μείωση μισθών» απαμβλύνονται από τον ευρύτερο, ασαφέστερο όρο «εισοδηματική», ο οποίος ναι μέν αναφέρεται σε εισοδήματα, δεν γίνεται όμως σαφές σε ποιών τα εισοδήματα αναφέρεται (των εφοπλιστών; των τραπεζιτών; των εργαζομένων; ) – κάτι που είναι σαφέστατο στην περίπτωση του όρου «μείωση μισθών»: αφορά ξεκάθαρα τους εργαζομένους. Η συμπλήρωση της φράσης με τους όρους «αυστηρή», «πολιτική», επιτείνει ακόμη περισσότερο την ασάφεια του όρου (αυστηρή προς ποιούς; τους μισθωτούς γενικά; τους φοροφυγάδες; τους εισφοροδιαφεύγοντες; ).

Στο παράδειγμα «κοινωνικοί εταίροι» αντί «εργοδότες και εργαζόμενοι», το αρνητικό πρόσημο της αντιπαλότητας που δυνητικώς συνδηλώνεται από το «εργοδότες και εργαζόμενοι» μετατρέπεται σε θετικό μέσω της αντικατάστασής του από το «εταίροι«: οι εταίροι έχουν κοινά συμφέροντα και εξ’ ορισμού δεν είναι αντίπαλοι.

Το παράδειγμα «Υπουργείο Προστασίας Πολίτη» αντί «Υπουργείο Δημόσιας Τάξης»… είναι αυτοεπεξηγηματικό. Απλώς αναρωτιόμαστε πώς θα το σχολίαζε ο George Orwell, ο οποίος με το «Ministry of Love« (Υπουργείο Αγάπης) που περιγράφει στο «1984» ενέπνευσε τον Γ.Α. Παπανδρέου για αυτήν την σαρκαστική μετονομασία του Υπουργείου.

Παρατηρούμε λοιπόν οτι η διγλωσσία, μέσω διαφόρων λεκτικών μηχανισμών όπως περίφραση, πολυσημία, συνδήλωση, αντικατάσταση με συνώνυμα, αντώνυμα, υπώνυμα (=ειδικότερα) και υπερώνυμα (=γενικότερα), επιχειρεί την λεκτική διαστροφή, την συγκάλυψη της αλήθειας, συχνά την πλήρη αντιστροφή των εννοιών. Στόχος της διγλωσσίας είναι τελικώς η παραπλάνηση μέσω της πρόκλησης επικοινωνιακής σύγχυσης.

Την επόμενη φορά που θα δείτε τις ειδήσεις των 8.00, βάλτε τις κάτω από το μικροσκόπιο και ερευνήστε για «doublespeak». Τα αποτελέσματα θα σας εκπλήξουν. Αν είστε επίμονοι και το κάνετε συστηματικά, κάποια στιγμή, αηδιασμένοι, θα κλείσετε οριστικά την τηλεόρασή σας – για να αρχίσουν και πάλι οι λέξεις να αποκτούν το αληθινό τους νόημα.

Πηγές – παραπομπές – υποσημειώσεις:

(1) Doublespeak – Wikipedia

(2) Αν και τον όρο «doublespeak» δεν τον εισήγαγε ο George Orwell, είναι προφανής η συσχέτιση του τόσο με τους όρους «newspeak» και «doublethink» που εισήγαγε στο βιβλίο του «1984«, όσο και με τις απόψεις του Orwell για τον πολιτικό λόγο που διατυπώνει στο έργο του «Politics and the English language«: ο Orwell πίστευε πως ο πολιτικός λόγος δεν έχει πρόθεση να εκφράσει την αλήθεια, αλλά να την αποκρύψει – και επομένως, ο λόγος αυτός είναι κατ’ ανάγκην ασαφής και κενός νοήματος.

(3) Πρόκειται για αδόκιμο νεολογισμό, ο οποίος αν δεν απατώμαι εισήχθη επί πρωθυπουργίας Κ. Σημίτη.

(4) Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος: Η «διπλή» γλώσσα της επικοινωνίας.  5ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», Λευκωσία, Κύπρος, 13-15 Νοεμβρίου 2005.