Τα χρέη της τσαρικής Ρωσίας και η Σοβιετική Ενωση

Ακουσα πρόσφατα να κυκλοφορεί – με αφορμή φυσικά τη συζήτηση περί ελληνικού χρέους και δανείων – η φήμη(;) οτι «η ΕΣΣΔ πλήρωσε τα τσαρικά χρέη», δηλαδή τα χρέη για δάνεια που είχε πάρει η τσαρική κυβέρνηση πριν την επανάσταση. Εννοείται βεβαίως, οτι οι αναφορές στο θέμα έχουν φουντώσει το τελευταίο διάστημα, οπότε οι υποστηρικτές της διαγραφής του Ελληνικού χρέους επικαλούνται το παράδειγμα της άρνησης πληρωμής των τσαρικών δανείων από την ΕΣΣΔ – με αποτέλεσμα οι υποστηρικτές της αντίθετης άποψης να προσπαθούν να αντιπαραθέσουν αντίστοιχα παραδείγματα – έστω και επινοημένα. Για να βρώ που βρίσκεται η αλήθεια, λοιπόν, επιδόθηκα στις σχετικές αναζητήσεις στα διαδικτυακά ψαχτήρια.

Οι καρποί της «έρευνας»: η άποψη περί αποπληρωμής των τσαρικών χρεών από την ΕΣΣΔ κυκλοφορεί σε πολλές παραλλαγές, οι περισσότερες των οποίων είναι παντελώς αστήρικτες, ορισμένες μάλιστα αγγίζουν τα όρια του φαιδρού: κάποιος ισχυρίζεται οτι «ο Λένιν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση πλήρωσε κανονικά τα χρέη της τσαρικής Ρωσίας όπως πρέπει να κάνει κάθε τζέντλεμαν και αξιοπρεπής συναλλασσόμενος»(!), κάποιοι άλλοι οτι «ο Πούτιν ξεχρέωσε τα τσαρικά χρέη» – φυσικά χωρίς αποδείξεις των ισχυρισμών τους. Διάβασα και την άποψη οτι η ΕΣΣΔ έκανε συμβιβασμό για την αποπληρωμή των τσαρικών χρεών κατά τις διαπραγματεύσεις για τη χορήγηση δανείου από κάποια δυτική χώρα (που δεν κατονομάζεται) – επίσης χωρίς τεκμηρίωση ή παραπομπή σε πηγή.

Η αλήθεια φαίνεται να έχει ως εξής: οι Δυτικές χώρες, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής εξουσίας, δεν έχαναν ευκαιρία να θέτουν το θέμα των τσαρικών χρεών. Καμιά από αυτές δεν φάνηκε να οδήγησε σε κάποια συμφωνία με την ΕΣΣΔ για την αποπληρωμή τους. Μέχρι το 1986, επί προεδρίας Γκορμπατσώφ. Τότε η Σοβιετική Ενωση επεδίωξε συμβιβασμό με τους Βρετανούς κατόχους Τσαρικών Ομολόγων, προκειμένου να της επιτραπεί η πρόσβαση στα Τσαρικά χρήματα που έμεναν αδρανή σε τραπεζικούς λογαριασμούς σε Βρεταννικές τράπεζες (1). Ο συμβιβασμός επετεύχθη και η Σοβιετική Ενωση πλήρωσε πάνω από 46 εκατομμύρια βρεταννικές λίρες στους ομολογιούχους.

Ας δούμε όμως αναλυτικότερα, με χρονολογική σειρά, τις πληροφορίες που εντόπισα σχετικά με τα δάνεια και τα χρέη της ΕΣΣΔ και της Ρωσίας:

Προεπαναστατική Ρωσία

Το αίτημα της διαγραφής των τσαρικών χρεών δεν ήταν κάτι που το επινόησαν οι μπολσεβίκοι όταν πήραν την εξουσία. Ήταν ένα αίτημα που γεννήθηκε από τα ίδια τα εργατικά σοβιέτ (συγκεκριμένα από το εργατικό σοβιέτ της Πετρούπολης στις 2 Δεκεμβρίου – στην επανάσταση του 1905). Δεν ήταν αίτημα καθαρά μπολσεβίκικο, αλλά ένα πλατύ εργατικό δημοκρατικό αίτημα. Σαν τέτοιο το υιοθέτησαν όλες οι φράξιες της Ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας. Και οι μπολσεβίκοι και οι μενσεβίκοι.

Ήταν η εποχή όπου το τσαρικό καθεστώς διαπραγματευόταν, παρά την επικείμενη δημοσιονομική χρεωκοπία του, νέα δάνεια από τις ιμπεριαλιστικές χώρες. Με το «οικονομικό μανιφέστο» – όπως το αποκάλεσαν – του σοβιέτ της Πετρούπολης, η εργατική τάξη προειδοποιούσε το διεθνές κεφάλαιο να μην δώσει άλλα δάνεια στο τσαρικό καθεστώς, γιατί η δημοκρατία που θα ανατρέψει τον τσάρο δεν θα αναγνωρίσει τα χρέη του. Εμπνευστής του μανιφέστου ήταν ο Λ. Τρότσκι, πρόεδρος του σοβιέτ, ενώ συντάκτης ήταν ο σύντροφός του εκείνη την εποχή, Α. Πάρβους. (2)

Τα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής εξουσίας

«Η μάχη των μπολσεβίκων να εξασφαλίσουν δάνεια χωρίς υποδούλωση»

Τον Ιούνη του 1921 η σοβιετική εξουσία προσπαθεί να εξασφαλίσει δάνειο από το εξωτερικό. «Μας είναι πολύ αναγκαία κάθε είδους δάνεια», τονίζει ο Λένιν και προσπαθεί να πετύχει τους καλύτερους όρους, επιμένοντας στη μη αναγνώριση των τσαρικών χρεών.

Τον Σεπτέμβρη του 1922 στο 5ο Πανρωσικό Συνέδριο των Συνδικάτων ξεκαθαρίζει: «Δεν θέλουν να μας δώσουν δάνειο, αν δεν αποκαταστήσουμε την ιδιοκτησία των καπιταλιστών και των τσιφλικάδων, μα αυτό δεν μπορούμε να το κάνουμε και δεν πρόκειται να το κάνουμε. Μένει ένας απίστευτα δύσκολος και μακρύς δρόμος». Τον Νοέμβρη του 1922 στο 4ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς αρνείται ότι τελικά πήραν τα δάνεια με υποτελείς όρους: «Εμείς δεν είχαμε τέτοια δάνεια και ως σήμερα δεν πήραμε τίποτα. Όσα γράφονται τώρα για τις εκχωρήσεις και τα λοιπά δεν υπάρχουν παρά μόνο στα χαρτιά». (3)

1930

«… όταν το 1930, για πολλοστή φορά, οι ιμπεριαλιστές απειλούσαν την ΕΣΣΔ με αφορμή την ακύρωση των τσαρικών χρεών, η Ιζβέστια, όργανο της σοβιετικής κυβέρνησης, απάντησε σε κεντρικό άρθρο της σύνταξης ως εξής: «Είναι καιρός για τις καπιταλιστικές χώρες να καταλάβουν, μια και καλή, ότι η σοβιετική κυβέρνηση δεν μπορεί να αναλάβει τις υποχρεώσεις της τσαρικής κυβέρνησης. Από την εποχή ακόμη του 1905 όλα τα επαναστατικά κόμματα είχαν προειδοποιήσει το διεθνές κεφάλαιο να μην δώσει κανένα δάνειο στην τσαρική κυβέρνηση. Δεν έχουμε αποστασιοποιηθεί από αυτή τη θέση με κανέναν τρόπο.» …» (4)

Β’ Παγκόσμιος πόλεμος

«Μετά την εισβολή της Γερμανίας στην ΕΣΣΔ, η Βρετανία πρόσφερε την συμμαχία της και οι ΗΠΑ οικονομική βοήθεια στην ΕΣΣΔ.» Την οικονομική αυτή βοήθεια η ΕΣΣΔ «ξεχρέωσε» στη συνέχεια. Δεν εντόπισα περισσότερα στοιχεία για το ύψος της βοήθειας ή το πότε ακριβώς αποπληρώθηκε. (5)

1986

Η χρονολογία-σταθμός για τα Τσαρικά χρέη φαίνεται να είναι το 1986, επί προεδρίας Γκορμπατσώφ.  Η Σοβιετική Ενωση επεδίωξε συμβιβασμό με τους Βρετανούς κατόχους Τσαρικών Ομολόγων, προκειμένου να της επιτραπεί η πρόσβαση στα Τσαρικά χρήματα που έμεναν αδρανή σε τραπεζικούς λογαριασμούς σε Βρεταννικές τράπεζες. Ο συμβιβασμός επετεύχθη και η Σοβιετική Ενωση πλήρωσε πάνω από 46 εκατομμύρια βρεταννικές λίρες στους ομολογιούχους. Η κίνηση αυτή αναπτέρωσε τις ελπίδες των κατόχων των Τσαρικών ομολόγων και σε άλλες χώρες. (1)

Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ

Ετσι, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, το 1996 -επί προεδρίας Γιέλτσιν- ένας νέος συμβιβασμός έγινε με τη Γαλλία, οπότε η Ρωσία πλήρωσε 400 εκατομμύρια δολλάρια ΗΠΑ στη Γαλλική κυβέρνηση. Βέβαια, μεγάλες ομάδες ομολογιούχων αρνήθηκαν να δεχτούν την πληρωμή, υποστηρίζοντας οτι το ποσόν του συμβιβασμού ήταν πολύ μικρό, και θα έπρεπε να ανέρχεται σε δισεκατομμύρια δολλάρια ΗΠΑ.
Προσφάτως (2010), το θέμα των Τσαρικών ομολόγων ανακινήθηκε εκ νέου στη Γαλλία, οπότε η AFIPER (International Federative Association for Russian Bond Holders) ανακοίνωσε οτι θα διεκδικήσει δικαστικά το χρέος απο τη Ρωσία (μέσω κατάσχεσης Ρωσικής ιδιοκτησίας στη Νίκαια και στο Παρίσι), υποστηρίζοντας οτι «το Ρωσικό κράτος χρωστάει στους Γάλλους πολλά χρήματα και δεν υπάρχει χρονικό όριο γι’αυτό, έστω και αν μέρος αυτού του χρέους χρονολογείται πάνω από έναν αιώνα». (9)

Εξωτερικό χρέος

Αν και δεν σχετίζεται με τα τσαρικά χρέη, σημειώνω εδώ για λόγους ενημερωτικούς οτι μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991, η Ρωσία ανέλαβε την ευθύνη για την αποπληρωμή των εξωτερικών χρεών της ΕΣΣΔ. (6)
Το χρέος αυτό αποπληρώθηκε το 2006:
«Russia has laid to rest the financial ghosts of the Cold War, paying back its entire Soviet-era debt to western countries.» (7)
και
«The debt of 45 billion dollars, the burden of which Russia had to carry after the collapse of the Soviet Union, has been paid off completely.» (8)

Συνοπτικά

Παρά τις περί του αντιθέτου κυκλοφορούσες φήμες, η ΕΣΣΔ στην ουσία αντιστάθηκε σθεναρά και με επιτυχία στις πιέσεις των δυτικών κρατών για την αποπληρωμή των Τσαρικών χρεών / ομολόγων. Η κίνηση Γκορμπατσώφ το 1986 με την οποία ανοίχθηκε εκ νέου το θέμα είχε ως κίνητρο την πρόσβαση σε αδρανείς Τσαρικούς τραπεζικούς λογαριασμούς στη Βρετανία και δεν προέκυψε ως αποτέλεσμα άσκησης πίεσης από την πλευρά  πιστωτών / ομολογιούχων.

Πάντως, για να κάνουμε και μια σύντομη σύνδεση με την περίπτωση της Ελλάδας, οι εξελίξεις στο θέμα των Τσαρικών δανείων και της (μη) αποπληρωμής τους από την ΕΣΣΔ έχουν περισσότερο αξία ως ιστορικά στοιχεία παρά ως αποκλειστικός γνώμονας για την ακολουθούμενη πολιτική. Η αντληση των όποιων ιστορικών συμπερασμάτων δεν μπορεί να ακολουθεί στείρα μηχανιστική λογική: oι ενέργειες ενός κράτους σε δεδομένη ιστορική στιγμή είναι αποτέλεσμα πρωτίστως πολιτικής /λαϊκής βούλησης, εφαρμοζόμενης πολιτικής και διεθνών συσχετισμών.

Τέλος, επισημαίνω πως τα στοιχεία που παρατίθενται στο παρόν άρθρο ενδεχομένως δεν εξαντλούν το θέμα. Οποιος λοιπόν γνωρίζει περισσότερες πτυχές ή στοιχεία προσκαλείται να συμβάλλει στην ολοκλήρωση της εικόνας…

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1) The dangers of sovereign debt default, άρθρο σε ιστολόγιο. (σημ.: δεν αναφέρει τις πηγές του, ωστόσο φαινεται αξιόπιστο)

(2) Είναι η άρνηση της πληρωμής του χρέους «διαχειριστική» πρόταση; (άρθρο του Δ. Καζάκη, βλ. ενότητες «Τι έγινε στ’ αλήθεια με τους μπολσεβίκους;» και «Πώς γεννήθηκε το αίτημα στη Ρωσία;»)

(3) Ο Μαρξ, ο Ενγκελς και ο Λένιν για τα κρατικά χρέη και ελλείμματα (σελίδες 21-22)

(4) Ιζβέστια, 4 Αυγούστου 1930 – από το άρθρο του Δ. Καζάκη Είναι η άρνηση της πληρωμής του χρέους «διαχειριστική» πρόταση; (βλ. ενότητα «Πώς γεννήθηκε το αίτημα στη Ρωσία;»)

(5) Βικιπαίδεια: Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (βλ. ενότητα «Εισβολή στη Σοβιετική Ενωση)»

(6) Wikipedia: Russia (βλ. ενότητες «Russian Federation» και «Foreign relations»)

(7) Telegraph.co.uk: Reborn Russia clears Soviet debt»

(8) pravda.ru: Russia pays off USSR’s entire debt, sets to become crediting country

(9) bloomberg.com: Russia Vows to Defend Rights as Czarist Creditors Seek Lawsuit